ریحانة الادب (کتاب)

رَیحانَةُ الاَدَب فی تَراجِمِ المَعروفینَ بالکُنیةِ اَوِ اللّقَب یا كنی و القاب، نوشته محمد علی مدرس تبریزی(۱۲۹۶-۱۳۷۳ق) كتابی به زبان فارسی در شرح حال و آثار دانشمندان، عارفان، فیلسوفان، ادیبان و شاعران اسلامی است که به لقب و کنیه شهرت دارند. نویسنده در این کتاب افزون بر ترجمه اشخاص، گاهی اصطلاحات دیگر چون شیخین، صحاح سته و برخی فرق را توضیح داده است. رَیحانَةُ الاَدَب در ٩ جلد منتشر شده و جلد آخرش به نمایه‌ها و فهرست‌های فنی اختصاص یافته است.

مؤلف

نویسنده این کتاب محمدعلی بن محمد طاهر تبریزی خیابانی معروف به مدّرس(۱۲۹۶-۱۳۷۳ق)از دانشمندان و عالمان روحانی است، مدرس در سال ۱۲۹۶ق در تبریز زاده شد و در ۱۳۷۳ق/۱۳۳۳ش در همانجا درگذشت.

محتوا

ریحانه‌الادب به ترتیب الفبایی کنیه و لقب اشخاص در هشت مجلد است، مشتمل بر مقدمه، پنج باب، و خاتمه است.

• مقدمه: حاوی اطلاعاتی درباره شیوه تنظیم کتاب و نگارش آن و آگاهی‌هایی کلی درباره کنیه و لقب افراد صاحب شرح حال است. بخش دیگر مقدمه به مطالبی درباره اهمیت علم تاریخ با استناد به آیات قرآنی اختصاص دارد.
• باب اول این کتاب، مفصّل‌ترین قسمت آن و مشتمل بر شش مجلد نخستین آن است. این باب حاوی شرح زندگی کسانی است که شهرت آنان به لقب و نَسَب است.
• باب دوم مختص احوال کسانی است که نام مشهور آنان با ابو شروع می‌شود. مؤلف در سرآغاز این باب مقدمه‌ای درباب علت تقسیم‌بندی به این شکل آورده است.
• باب سوم شامل شرح حال دانشمندان و عالمانی است که اسامی آنها با اِبن آغاز می‌گردد.
• باب چهارم احوال کسانی است که نام آنها با اُمّ و بَنت شروع می‌شود.
• خاتمه در پایان کتاب دارای دو فصل است: فصل اول در شرح خانواده‌ها و قبایلی است که شهرت آنان به بنی بوده است چون: بنی احمر، بنی اسرائیل، و بنی اسد. البته پاره‌ای از عنوان‌ها که به نام‌های دیگر مشهورترند در ذیل همین فصل آمده است، مانند اشکانیان که با عنوان بنی اشکان از آن یاد شده است. فصل دوم مقدمه در بیان قبایل و خاندان‌هایی است که واژه آل در آغاز نام آنان قرار گرفته است.

در این کتاب، گذشته از احوال دانشمندان، گاه عنوان‌هایی درخصوص فرقه‌های مذهبی چون اثنی عشریه، اسماعیلیه، و فطحیه وجود دارد و افزون بر آن، اصطلاحاتی همچون اصحاب اجماع، اصحاب صحاح ستّه، اصحاب کتب اربعه، مشایخ و...به‌تفصیل معرفی شده است؛ و مؤلف در توجیه آن می‌گوید که چون دانستن برخی عقاید مذهبی که غالبآ در ضمن تراجم احوال مذکور می‌گردد محلّ توجه است، به معرفی آنها می‌پردازد.

روش

• در ریحانه‌الادب شرح حال‌ها تقریبآ مشتمل بر اطلاعات زیر است:
• زندگانی صاحب شرح حال به‌طور خلاصه
• شرح آثار، که مؤلف سعی کرده تقریباً کلیه آثار او، حتی نوشته‌های کم‌اهمیت، را نیز معرفی کند.
• توصیف تأسیسات و آثار خیریه (هرگاه صاحب شرح حال چنین آثاری از خود بر جای نهاده)
• گاه بخش کوتاهی از آثار شاعران در ذکر احوال برخی عارفان نامدار، چون ابراهیم ادهم، ابیاتی از مثنوی مولوی نیز درباره وی به‌عنوان شاهد نقل شده است.

منابع

مدرس در تألیف این اثر از آثار و منابع متعددی بهره برده است. این منابع شامل کتب رجال و تذکره و جز آن است و فهرست تفصیلی آنها که بالغ بر هفتادو سه اثر مهم می‌گردد در مقدمه کتاب آمده و برای هر یک اختصاری درنظر گرفته شده که جمع آنها در آخر مقدمه درج گردیده است. شیوه کار مؤلف آن است که در ذیل هر عنوان، منابع خود را با استفاده از اختصار آنها معرفی می‌کند. از این رو، آگاهی بر اصل منابع و مراجعه به آنها، درصورت نیاز، برای هر خواننده ممکن است.

مدرس در مقدمه ریحانه‌الادب بیش از ۷۳ اثر را نام می‌برد که از آنها در تدوین این کتاب استفاده کرده است. برخی از این منابع عبارتند از:

وی از منابع دیگری چون روزنامه‌ها و جراید ایران و کشورهای عربی، مجلات، و کتاب‌های روز دیگر نیز استفاده کرده، گرچه در مقدمه نامی از آنها نیاورده است.

ویژگی

• زبان فارسی
• چاپ عکس یا خطوط صاحبان ترجمه
• ترتیب الفبایی
• نگارش شرح حال برخی از بزرگان که در شرف محو بوده است.

انتقاد

نثر ریحانه‌الادب ساده و روان است و گاه عکس و نمونه خط تعدادی از صاحبان شرح حال نیز آمده است. با این همه، ریحانه‌الادب خالی از لغزش‌های تحقیقی و تاریخی نیست، از جمله زندگی‌نامه یغمای جندقی که نام نخستین او رحیم و نام بعدی او ابوالحسن بوده یک‌بار ذیل میرزا رحیم یغما و بار دیگر ذیل میرزا ابوالحسن یغما آمده است؛ گو آنکه خود نگارنده نیز در صحّت داده‌هایش تردید کرده است. مؤلف این کتاب در پی نقّادی منابع خود نبوده و شاید چنین کاری بدین وسعت از عهده یک نفر خارج بوده است. البته، گاه برخی منابع را با هم مقایسه کرده و نکات صحیح را از میان آنها برگزیده است.

انتشار

جلد اول ریحانه‌الادب برای بار نخست در سال ۱۳۲۶ش. و جلد دوم آن در ۱۳۲۸ش. منتشر گردید؛ در همان سال‌ها اقبال آشتیانی شرح کوتاهی در وصف آن نوشت. تا زمان حیات مؤلف در مجموع، پنج جلد نخست آن انتشار یافت و جلد ششم پس از درگذشت وی به‌همت فرزندانش چاپ شد. چاپ دوم مجلدات اول در سال ۱۳۳۳ش. به طبع رسید و در سال ۱۳۴۹ش. دوره کامل هشت جلدی ریحانه‌الادب با حروف‌چینی جدید به‌اهتمام علی‌اصغر مدرس، فرزند مؤلف، در تهران و تبریز منتشر گردید. در مقدمه مجلدات اول و هشتم چاپ اخیر مطالب مفصلی درباره شرح حال مؤلف، آثار وی، و اجازاتی که از علمای بزرگ دریافت داشته گردآوری شده که همراه با تصاویر این اجازات به چاپ رسیده است. آقا بزرگ از آن با نام ریحانة الادب فی الکنی و الالقاب در چهار جلد یاد می‌کند.

میر محمد موسوی نمایه‌های فنی و فهرست‌های گوناگون برای اعلام، کتاب‎ها و اماکن ریحانة الادب را گردآورده است که به عنوان جلد نهم ریحانه الادب (نمایه‌های آن) در ۹۵۲ صفحه به چاپ رسیده است.

پانویس

منابع

• میرزا محمد علی مدرس، ریحانة الادب ج۱، انتشارات خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
• آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، الثانیة، دار الأضواء، بیروت.

پیوند به بیرون